Πένθος. Πώς εκδηλώνεται στα παιδιά μας?

• psixologiaadmin
• 25.10.2015
• 3 Comment
• Άρθρα

Αναμφίβολα ο θάνατος ενός αγαπημένου και σημαντικού προσώπου όπως είναι του γονιού, του παππού- γιαγιάς, του αδερφού κλπ είναι ένα πολύ σημαντικό και αρκετά οδυνηρό γεγονός στη ζωή ενός βρέφους-παιδιού-εφήβου. Πολλές φορές όταν εμείς οι ενήλικες βρισκόμαστε κοντά τους, ερχόμαστε σε πολύ δύσκολη θέση μη γνωρίζοντας τον τρόπο αντιμετώπισης μιας τέτοιου είδους κατάστασης. Πολύ συχνά τα παιδιά μας βομβαρδίζουν με ερωτήσεις που δεν μπορούμε να απαντήσουμε ή με ”παράξενες” συμπεριφορές στις οποίες νιώθουμε ανήμποροι να αντιμετωπίσουμε.

Η αλήθεια είναι πώς τα παιδιά καταλαβαίνουν πολύ περισσότερα από όσα οι περισσότεροι από εμάς θεωρούμε ότι καταλαβαίνουν.

Το κάθε παιδί ξεχωριστά έχει το δικό του τρόπο να θρηνεί. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται την έννοια του θανάτου ανάλογα με την ηλικία του (αναπτυξιακό επίπεδο), τις γνωστικές του δεξιότητες, την προσωπικότητα του, τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, την εκπαίδευση από τους γονείς τους και τους σημαντικούς άλλους, οι επιρροές από τα ΜΜΕ καθώς και οι προηγούμενες εμπειρίες σχετικά με τον θάνατο.

Ο Διεθνής Σύνδεσμος Σχολικών Ψυχολόγων το 2003 σημείωσε ορισμένες γενικές εκτιμήσεις σχετικά με τον τρόπο που αντιλαμβάνονται και βιώνουν τον θάνατο τα παιδιά σε κάθε αναπτυξιακό στάδιο.

• Βρέφη και νήπια (μέχρι 3 χρονών): εκλαμβάνουν ότι οι μεγάλοι είναι λυπημένοι, αλλά δεν μπορούν να κατανοήσουν την έννοια του θανάτου δηλαδή τι πραγματικά σημαίνει. Τα παιδιά σε αυτή την ηλικία μη έχοντας αναπτύξει ακόμη τον προφορικό λόγο και έτσι να εκφράσουν λεκτικά αυτό που αισθάνονται, συνήθως εκδηλώνουν προβλήματα ύπνου, αλλαγή στη διάθεση του φαγητού, ξεσπάσματα θυμού και κλάματος (για ασήμαντο λόγο) και επίμονες συμπεριφορές ευερεθιστότητας.
• Προσχολική ηλικία (3-5 χρονών): αντιλαμβάνονται την απουσία του αγαπημένου τους προσώπου όμως δεν κατανοούν την μονιμότητα της. Αντιλαμβάνονται τον θάνατο ως ένα χωρισμό αλλά πιστεύουν ότι το πρόσωπο αυτό εξακολουθεί να ζει ή ότι θα ξανά γυρίσει. Πιθανόν να υπάρξει εκδήλωση συμπεριφορών προηγούμενων σταδίων ανάπτυξης (παλινδρόμηση) όπως βραδινή ενούρηση, πιπίλισμα δακτύλου, επιθετικό παιχνίδι και εξάρτηση από αγαπημένο πρόσωπο. Το παιχνίδι αποτελεί ένα ασφαλή χώρο για αυτά ώστε να εκφράσουν αυτά που νοιώθουν.
• Σχολική ηλικία (6-10 χρονών): Τα παιδιά σε αυτή την ηλικία κατανοούν σταδιακά τη μονιμότητα της έννοιας του θανάτου. Αντιλαμβάνονται πλέον ότι κάποιες καταστάσεις και συνθήκες μπορούν να προκαλέσουν τον θάνατο. Πιθανόν να υπάρξει υπεργενίκευση και να αντιλαμβάνονται ότι ο θάνατος δεν αφορά αυτούς και την οικογένεια τους αλλά στους άλλους. Συνήθως σε αυτή την ηλικία εμφανίζονται φοβίες (φόβος αποχωρισμού από αγαπημένο πρόσωπο, φόβος για το σκοτάδι), σωματικά προβλήματα (στομαχικές διαταραχές, πονοκέφαλοι κ.α.), πιθανές ενοχές,  μαθησιακές δυσκολίες, διαταραχές διάθεσης καθώς και έντονη επιθετική συμπεριφορά, που παλαιότερα δεν υπήρχαν.
• Εφηβική ηλικία (Γυμνάσιο και Λύκειο): Τα παιδιά πλέον μπορούν γνωστικά να κατανοήσουν πλήρως την έννοια του θανάτου και κυρίως την μη ανατρεψιμότητα του. Στην εφηβεία εμφανίζεται μια ποικιλία συναισθημάτων. Πιθανόν να αναζητήσουν την συμπαράσταση φίλων ή μελών της οικογένειας τους  ή μπορεί να απομονωθούν πλήρως και να αρνηθούν οποιοδήποτε είδος βοήθειας. Μπορεί επίσης να  αντιδράσουν με τρόπο που να θεωρηθεί από τρίτους ως αναίσθητος .  Οι έφηβοι οι οποίοι βιώνουν το πένθος είναι πιο επιρρεπείς σε συμπεριφορές αυτοτραυματισμού, σε αγχώδεις διαταραχές, παρατεταμένο και φαινομενικά αδικαιολόγητο θυμό, σχολική αποτυχία, απαισιοδοξία για το μέλλον, διατροφικές διαταραχές, απομόνωση, προκλητική- παραπτωματική συμπεριφορά, έντονη θλίψη κ.α.  Έφηβοι με ιστορικό κατάθλιψης, αυτοκτονικό ιδεασμό και εξαρτήσεις αποτελούν ομάδες κινδύνου για πολύ σοβαρές αντιδράσεις θυμού και πιθανόν να χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή τόσο από την οικογένεια όσο και από το χώρο του σχολείου.

Ποιες είναι οι ανάγκες ενός παιδιού που θρηνεί;

• Να κατανοήσει ακριβώς, τι συνέβη στο αγαπημένο του πρόσωπο και γιατί.
• Να έρθει σε επαφή και να εκφράσει τα συναισθήματα που του προκαλεί η απώλεια.
• Να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του προσώπου.
• Να αισθάνεται ότι μπορεί να συνεχίσει η ζωή του και να επενδύσει σε άλλες σχέσεις.
• Να δέχεται στήριξη από το περιβάλλον του.

Πώς στηρίζουμε το παιδί που θρηνεί;

• Ενημερώνοντάς το έγκαιρα, αξιόπιστα και με απλά λόγια.
• Ενθαρρύνοντάς το να εκφράσει τα συναισθήματά του.
• Διευκολύνοντάς το να διατηρήσει την ανάμνηση του προσώπου που πέθανε.
• Ενισχύοντας τη συμμετοχή του στο οικογενειακό πένθος.
• Εξασφαλίζοντας τη συνέχεια και τη σταθερότητα στις συνθήκες ζωής του.
• Παρέχοντας υποστήριξη σε σταθερή βάση.

Μερικοί μύθοι σχετικά με το πώς βιώνουν το πένθος τα παιδιά:

• Ένα παιδί που πενθεί αρνείται να παίξει.
• Οι ενήλικες να αποφεύγουν να συζητούν θέματα που μπορεί να κάνουν ένα παιδί να κλάψει.
• Τα παιδιά δεν πρέπει να βρίσκονται στις κηδείες και στα μνημόσυνα.
• Ο θρήνος των ενήλικων δεν επηρεάζει το παιδί που πενθεί για αγαπημένο του πρόσωπο.
• Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί είναι πάντοτε και ανέκαθεν προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν ένα παιδί που πενθεί.

Σημαντικό για μικρά παιδία:

• Οι γονείς είναι καλό να εξηγούν στα παιδιά τι συμβαίνει, δεν είναι αναγκαίο να αναφέρουν λεπτομέρειες. Είναι σημαντικό το παιδί να ξεκαθαρίσει μέσα του τι συμβαίνει και να μην έχει απορίες τις οποίες μπορεί να μην τις κάνει ποτέ. Τα παιδιά σε τόσο μικρή ηλικία (3,4,5 χρονών) μπορούν να καταλαβαίνουν αρκετά πράγματα και κάνουν δικές τους σκέψεις. Επιπλέον διαθέτουν μεγάλη φαντασία.
• Σε περιπτώσεις όπου ένα μικρό παιδί (1,5- 2 χρονών) ”χάνει” τον ένα γονιό είναι καλό ο άλλος γονιός να του αναφέρει την αλήθεια από την αρχή.
• Να επισκέπτονται τον τάφο και να λαμβάνουν μέρος στις κηδείες και στα μνημόσυνα.
• Εάν οι ενήλικες αναφέρουν στο παιδί ότι το αγαπημένο του πρόσωπο που πέθανε το βλέπει από εκεί που είναι και τον ακούει κτλ μπορεί να είναι πολύ τρομακτικό για το ίδιο το παιδί.
• Συνήθως τα παιδιά που έχουν χάσει τον ένα γονιό έχουν διαρκώς το άγχος και την ανησυχία ότι θα πάθει κάτι κακό και ο άλλος γονιός. Οπόταν χρειάζεται ο γονιός που είναι εν ζωή να το καθησυχάζει ότι είναι μια χαρά και ότι θα είναι κοντά του.

Τώνια Κάσινου

Σχολική/Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Πηγές:

Μέριμνα. Εταιρεία για την φροντίδα παιδιών και οικογενειών στην αρρώστια και στον θάνατο (2008). Στηρίζοντας το Παιδί που Θρηνεί το Θάνατο Αγαπημένου του Προσώπου. Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Εθνικό Κέντρο Επιχειρήσεων Υγείας

Χατζηχρίστου, Χ. (2015). Πρόληψη και Προαγωγή της Ψυχικής Υγείας στο Σχολείο και στην Οικογένεια. Αθήνα: Gutenberg.